Interview: Architecte Francine Houben

Terwijl ze ontwerpt van Birmingham tot Bejing adviseert architect Francine Houben en passant ministeries en burgemeesters. De zakenvrouw van het jaar van 2008 over ondernemerschap, creativiteit en zingeving. ‘Het doel van ons leven is niet om rijk te worden. Als je zekerheid zoekt moet je dit werk niet doen.’

Francine Houben werd uitverkozen tot zakenvrouw van het jaar. Eervol, want het is een blijk van erkenning voor het opzetten van een tachtigkoppig bedrijf dat internationaal zeer succesvol is. Maar uiteindelijk is ze gewoon architect. ‘Iemand die visies en ideeën heeft en die wil realiseren. Ik moest wennen aan de term ‘zakenvrouw’. Ik ben geen zakenvrouw, maar ondernemer.’
De Rotterdamse is roerganger van Mecanoo architecten, dat werkt van Taiwan tot Tirana, en was onder andere verantwoordelijk voor de renovatie van het Rotterdamse World Trade Center en de bouw van de hoogste woontoren van Nederland. Montevideo draagt, met de karakteristiek draaiende ‘M’ op het dak, bij aan het nieuwe elan van de Kop van Zuid - een kosmopolitisch schiereiland dat binnen tien jaar transformeerde van pakhuizenpier tot yuppenwijk en uitgaanscentrum.

Telefonisch
Francine Houben heeft het druk, zo druk dat het geplande gesprek met ROest op de laatste nipper veranderd werd in een telefonisch interview. Maar ze wordt niet geregeerd door haar zakelijke agenda, heeft genoeg ruimte om haar vak te beoefenen, vertelt ze. Bovendien bevinden de lopende projecten van Mecanoo zich allemaal in een andere fase, waardoor het Houben lukt om aan allemaal aandacht te besteden. ‘Ik ben nog dezelfde persoon als 25 jaar geleden, met dezelfde normen, waarden en drive. Het enige is dat je door veel ervaring, en uiteraard ook schade en schande, gewoon een heel professioneel bedrijf hebt gecreëerd. Daardoor heb ik nu eigenlijk veel meer ruimte voor allerlei creatieve ideeën dan vroeger. Toen was ik door onervarenheid, onhandigheid en gebrek aan organisatie eigenlijk heel veel tijd kwijt. Nu heb ik dat helemaal niet meer, ik heb me steeds meer kunnen toeleggen op het creatieve deel van het vak.’

Dat lijkt me mooi.
Lacht: ‘Ja, ik ben een gelukkig mens.’

Maar de drive is dus hetzelfde gebleven. Hoe zou u die omschrijven?
‘Ik merk dat ik altijd, als ik ergens loop of iets zie, bedenk hoe dat anders of beter gemaakt zou kunnen worden. En dan is er gelijk de behoefte om dat te realiseren. Ik heb lol in het combineren van humane, technische en speelse aspecten. De kunst is daarin om architectuur, stedenbouw en landschap met elkaar te vervlechten. En dat kan ik.’

Centraal station
Laten we het gebied rond Rotterdam CS als voorbeeld nemen. Gaat dat goed, of zou u dat volstrekt anders aanpakken?
‘Op termijn zal daar een enorme verbetering plaatsvinden. Het duurt alleen erg lang en ik maak me zorgen om het Schouwburgplein en de Lijnbaan - of dat goed aan gaat sluiten.’

Dat het lang duurt, is dat niet meer regel dan uitzondering?
‘Vaak duren projecten, grote in ieder geval, zeker vijf jaar. Maar zolang als het rond het station duurt is problematisch. Zeker nu ik net uit Beijing terugkom en heb gezien hoe hard de dingen daar gaan. Zo’n lang slepend project is niet goed voor de stad. Mijn kinderen zijn tieners, die hebben bij wijze van spreke hun hele leven niet anders gezien dan dit opengebroken station. Maar helaas, dat kan ik niet veranderen.’

Montevideo
Regisseur Ireen van Ditshuyzen maakte over Francine Houben de korte documentaire Focused Insight. Daarin loopt de architect op een gegeven moment door Montevideo, de toren is net af, en zegt ze: ‘Ik heb ze toch zo gek gekregen.’ Bij bijzondere en intensieve projecten als Montevideo werkt ze heel gedreven, bijna met oogkleppen op. Als die afvallen is er de bijna verbaasde gedachte: ze hebben het nog gedaan ook. Zonder medewerking presteer je als architect niets: ‘Het is geen autonome kunst. Je moet een team player zijn om dingen voor elkaar te krijgen, maar tegelijk heel erg je eigen visie houden. En goed georganiseerd zijn, want het zijn enorme verantwoordelijkheden die je op je schouders neemt.’
Focused Insight gaat voor een groot deel over de werkzaamheden van Houben in de Albanese hoofdstad Tirana, waar ze zich bezig hield met het in goede banen leiden van de oprukkende bouwwoede. Totaal ander werk dan in Nederland: veranderingen in de politieke verhoudingen zorgden ervoor dat lopende processen geblokkeerd werden en dat er nauwelijks meer iets voor elkaar komt. Houben: ‘Dan kan ik ook niets. We zijn nu ook bezig in Taiwan, China en Korea. De democratie, bouwcultuur en overleg functioneren daar op een compleet andere manier dan in Nederland. Taiwan kent een democratie - veel meer dan China, maar is tegelijkertijd heel bureaucratisch. Iedereen moet daar alles kunnen controleren en is bang om corrupt te zijn. Dat is ingewikkeld, want tegelijk willen ze een enorm tempo draaien.’

Puur voor het geld
Moet je daarbij soms het artistieke verruilen voor doelmatigheid? In Tirana willen de opdrachtgevers bijvoorbeeld maar één ding: zoveel mogelijk uit hun vierkante meters.
‘Dat waren projectontwikkelaars die puur voor het geld gingen, terwijl ik, zeker bij een woningbouwproject, denk aan openbare ruimte. Waar de kinderen kunnen spelen, en of iedereen een heerlijk balkon heeft. Maar dat interesseert ze niet, terwijl burgemeester Edi Rama wél denkt aan de opbouw van de stad. Albanië is natuurlijk een land met een verschrikkelijke geschiedenis.’

U geeft in de documentaire aan dat het werk in Tirana slecht betaalt, maar wel een enorme zingeving meebrengt. Welk idealisme ligt hieraan ten grondslag?
‘Uiteindelijk gaat het, ook in mijn beroep, over zingeving. Ik vind het belangrijk om een aantrekkelijke openbare ruimte te scheppen, goede woningen te bouwen, prachtige theaters te maken en daarmee dienstverlenend te zijn aan de maatschappij. Ik laat iets achter. En tegelijk gaat het over het beter willen maken van de wereld.’

In de berichtgeving rond uw persoon ligt recent vaak de nadruk op het feit dat u een vrouw bent in een mannenwereld. Ervaart u dat zo?
‘Daar heb ik nooit over willen praten. Ik heb gezegd: ik probeer gewoon een heel goede architect zijn. Na mijn vijftigste, toen ik misschien wel alles bereikt had wat ik wilde, besefte ik me dat het toch echt wel anders is als je vrouw bent. Voor mijn generatie is de architectuur toch een male dominated vak.’

Hoe komt dat?
‘In de hele geschiedenis zijn er veel beroepen die vooral door mannen worden uitgevoerd. Maar vergis je niet: het is een zwaar en intensief beroep. Het gaat mij niet zo zeer om het onderscheid tussen mannen en vrouwen, ik vind het eerder uniek dat ik ook een moeder ben die geacht wordt voor haar kinderen te zorgen. Want je kunt als vrouw ook een mannenleven leiden. Mannen hebben toch vaak een vrouw achter zich die in feite hun permanente personal assistent zijn. Dat heb ik allemaal niet.’

Nederlandse landschap
De afgelopen jaren woedde, in het publieke en politieke debat, een krachtige discussie over de verrommeling van het Nederlandse landschap. Mede dankzij Francine Houben kwam dit punt hoog op de agenda te staan. Ze uitte in tal van lezingen haar zorgen over zorgwekkende aspecten in het Nederlandse mobiliteitsvraagstuk. ‘Mobiliteit gaat niet alleen over files, asfalt, vertragingen en tolpoortjes, maar ook over mensen die vanuit hun dagelijkse mobiliteit iets zintuiglijks beleven’, stelde ze tien jaar geleden als lid van de VROM-raad. Een automobilist mag volgens haar, terwijl hij in de file staat best wat meer te zien krijgen dan een geluidswal en een bedrijventerrein: stad en landschap kunnen best op een sierlijke manier op elkaar afgestemd worden.
Die overtuiging ligt aan de basis van veel van de ontwerpen die ze met Mecanoo maakt. Tot 2005 hield ze zich daar intensief mee bezig, en nu het onderwerp naar haar mening voldoende geagendeerd is houdt Houben zich verder afzijdig. ‘Ik blijf dit niet jarenlang als missionaris roepen. Iedereen weet het nu, dus kunnen anderen het overnemen. En dat gebeurt ook.’

Is het nog steeds een politiek punt? Want we horen er weinig meer over.
‘De rijksbouwmeester en de rijksadviseurs hebben het opgepakt, het is opgenomen in de architectuurnota en het is een aandachtspunt van bestuurders en gemeenten. Ik heb bereikt wat ik kon, men houdt er veel meer rekening mee.’

Wat zou u in Rotterdam veranderen? Een stad die toch, door de oorlogsgeschiedenis een eigenaardige, soms onoverdachte structuur heeft.
‘Rotterdam is een soort laboratoriumstad, qua architectuur en stedenbouw. Aan het gebied rond het Schouwburgplein en de Lijnbaan moet veel meer aandacht besteed worden. Het probleem is tegelijkertijd dat er op dit moment zoveel op de agenda staat dat dat financieel en procesmatig niet realiseerbaar is. De gemeente moet daar meer keuzes in maken. In die zin denk ik: focus op het centrum, focus op de rivier en focus op de revitalisering van de bestaande wijken. Zo is het heel goed dat er een nieuw Crooswijk komt, er zouden meer nieuwe Crooswijken moeten komen. Dat thema stelt ook Adriaan Geuze (landschapsarchitect, red.) aan de orde: zorg dat de middenklasse weer terugkomt in de stad. Dat is misschien wel de belangrijkste opdracht aan Rotterdam.’

De gemeente is krampachtig bezig hoogopgeleiden aan te trekken en te houden.
‘Precies, dat moet ook. Op zich is Rotterdam een ongelooflijk inspirerende stad. Van de tachtig mensen die bij Mecanoo in Delft werken woont meer dan de helft in Rotterdam. Ze vinden het leuk, maar zo gauw ze kinderen krijgen en daar een fatsoenlijke woonomgeving bij zoeken vertrekken ze. Terwijl Rotterdam eigenlijk, mits er een goede visie ontwikkeld wordt, voldoende ruimte heeft om die binnen de ring aan te kunnen bieden. Daar moet de stad aan werken, want het is, ook voor kinderen, een goede stad om te wonen.’

U werkt veel in het buitenland. Is er wel eens de aandrang om uit Nederland weg te gaan?
‘Nee, ik blijf in Nederland - en ik blijf ook in Rotterdam. Ik heb mijn hele leven veel gereisd, dus dat past wel bij mijn levensstijl. Het is altijd heerlijk om terug te komen.’

Permanente spiegel
Wat maakt Nederland - en Rotterdam - zo leuk?
Denkt even na. Dan: ‘Als je zoveel reist, vormt dat een permanente spiegel voor je eigen land. Wat Nederland uniek maakt is de enorme stabiliteit, het feit dat je heel goed je kinderen kunt laten opgroeien. Het is een grote rijkdom dat arm en rijk niet zo veel uit elkaar liggen. Bovendien is er veel intellect aanwezig en zijn er, als je ze weet te vinden, veel inspirerende mensen. Uiteraard heeft Nederland, door de democratie, ook langere processen. Daardoor duren projecten zolang. Maar ik voel mij zeer bevoordeeld om hier te zijn opgegroeid en te wonen.’

Op die lange processen en enorme regelgeving wordt vanuit liberale hoek nogal eens gemopperd, vooral door mensen die een eigen bedrijf hebben. Vormen die voor u een groot probleem?
‘Toen ik zakenvrouw van het jaar werd, dacht ik: nou ga ik eens aan de orde stellen waar ik tegenaan loop met mijn bedrijf. Voorbeeld: als ik een project in Taiwan win, is het voor mij heel belangrijk dat ik een paar Taiwanese mensen in mijn bedrijf krijg en dat er een paar Nederlandse mensen daarheen gaan. Essentieel voor het succes van internationale projecten is communicatie, elkaar snappen, techniek uitwisselen. Als gevolg van de vreemdelingenwet is Mecanoo daar minstens een jaar mee bezig. Het blijkt dat je als bedrijf wel een kennismigratie status kunt krijgen, maar dat de lonen in die regeling zijn afgestemd op mensen van Shell, Philips en andere multinationals. Als ik dat dan communiceer met de betrokken instanties, is men wel degelijk bereid om te kijken of die regels niet aangepast moeten worden. Dat is ook onderdeel van het ondernemersschap: niet klagen, maar zorgen dat je het oplost.’


Prof. ir. Francine M.J. Houben
1955 Geboren in Sittard
1984 Oprichting Mecanoo architecten
1984 Bouwkunde TU Delft
1997-2000 Lid VROM-raad
2000 Leerstoel mobiliteitsethiek TU Delft
2001 Honorary fellowship Royal Institute of British Architects
2003 Directeur/curator Eerste Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam
2006 Montevideo, Rotterdam
2007 Visiting professor Harvard University, USA
2008 Zakenvrouw van het jaar